W. Klever is een van de vertalers die zich tot taak gesteld hebben Nederlands beroemdste filosoof voor een groot publiek toegankelijk te maken. Onlangs publiceerde hij zijn vertaling van Spinoza’s eerste werk. Wat houdt zijn aan bezetenheid grenzende belangstelling nu al tien jaar gaande?

De Ethica is zijn bijbel, op iedere vraag past een Latijns citaat als antwoord. Sinds een jaar of tien is dr. W. Klever (56) “reddeloos verloren” en “bijna pathologisch enthousiast” over het werk van Benedictus de Spinoza. En zoals iedere gedrevene draagt hij dat graag uit: Klever geeft aan de Erasmus Universiteit colleges over Spinoza’s teksten, en hij maakte nieuwe vertalingen voorzien van commentaar.

Twee jaar geleden kwam er een enthousiast ontvangen boekje met Hoofdstukken uit de politieke verhandeling uit, en onlangs verscheen Verhandeling over de verbetering van het verstand, het allereerste werk van Spinoza. Daarnaast is Klever hoofdredacteur van het nog tamelijk jonge, maar bijzonder internationale tijdschrift Studia Spinozana.

Behalve in Rotterdam staat Spinoza op geen enkele Nederlandse universiteit vast op het programma. Het Spinoza-huis in Rijnsburg staat op instorten, maar in Amerika leren filosofen 17e eeuws Nederlands om de geschriften te kunnen bestuderen die alleen in een vertaling uit die tijd overgeleverd zijn.

Ook in Frankrijk en Italië kan Spinoza op heel wat meer belangstelling en onderzoek rekenen dan hier in Nederland, waar hij voor de meeste mensen niet veel meer is dan een beroemde maar verder toch wat stoffige naam. Klever heeft daar wel een verklaring voor: Spinoza is niet zo toegankelijk en de meeste vertalingen van zijn werk (uit het Latijn of het oud-Nederlands) zitten vol onnauwkeurigheden die gemakkelijk tot verwarring leiden. “Bovendien”, stelt hij, “Spinoza werkt nogal ontnuchterend. Het is niet zo verleidelijk om je als filosoof met hem bezig te houden, want de grond verdwijnt onder je voeten.”

Wat had die 17e eeuwse Amsterdammer (zoals hij zichzelf graag noemde) van Joods-Portugese afkomst dan te vertellen?

Volgens veel van zijn tijdgenoten alleen godslasteringen: op zijn 24e werd hij al uit de synagoge verbannen, en vier jaar later mocht hij ook niet meer in Amsterdam blijven. Hij verhuisde naar Rijnsburg en later naar Den Haag waar hij, 44 jaar oud, in 1677 aan de tering stierf. Uit Amsterdam had hij een Spinoza-kring overgehouden waarmee hij altijd is blijven corresponderen over zijn ideeën, maar zijn werk onder eigen naam uitbrengen zou levensgevaarlijk geweest zijn. Zijn hoofdwerk, de Ethica verscheen postuum. Waarom?

“Omdat hij de ideeën van zijn grote voorganger Descartes consequent toepaste”, zegt Klever. “Descartes durfde met zijn beginselen niet tot het uiterste te gaan. Hij hield zich wel bezig met allerlei wetmatigheden in de natuur, zoals het ‘traagheidsbeginsel’ (een lichaam in beweging blijft altijd in beweging tenzij het door invloed van buitenaf weerstand ondervindt) en de ‘wet van behoud van energie’,en nog veel meer, maar hij wilde de mens toch als een uitzondering in die natuur blijven zien. Descartes bleef uiteindelijk een katholiek die niet met de kerk in conflict wilde komen en geloofde dat mensen een ziel hebben die los staat van hun lichaam, en dat ze in vrijheid voor ‘goed’ of ‘kwaad’ kunnen kiezen.

“Descartes is daardoor gespleten en dat is Spinoza niet. Voor Spinoza is er alleen dé natuur die hij ook wel God of het universum noemt. Alle onderdelen van de natuur zijn onderhevig aan wetmatigheden die je kunt beschrijven en de mens is gewoon een klein onderdeeltje net als alle andere. En als Descartes beweert dat hij ook niet weet hoe zijn ideeën over de natuur en de mens te combineren zijn dat het zijn pet te boven gaat, krijgt hij er enorm van langs van Spinoza die zegt: je zult toch met argumenten moeten komen, wat is dat voor manier van redeneren!”

“Alles in de natuur berust op wetmatigheden en daarom worden alle dingen, inclusief de levende, de menselijke, voor de volle 100 procent door elkaar bepaald. De verschijnselen in de wereld komen voort uit de onderlinge samenwerking, de botsingen en de beïnvloeding van verschillende wetmatigheden op elkaar. Wij noemen dat nu determinisme maar Spinoza zou dat woord nooit gebruikt hebben. Hij sprak over concatenatio de aaneenschakeling van de dingen. Spinoza wil de wetmatigheden die daaraan ten grondslag liggen beschrijven, dat is de taak van de wetenschapper, en hij was een wetenschapper.”

“Ik vind dus dat we uit moeten kijken met Spinoza een filosoof te noemen. Hij is wel altijd zo getypeerd en gerubriceerd, maar “filosofia” betekende in de 17e eeuw iets anders dan nu. Newton en Descartes noemden hun werk ook filosofie, maar tegenwoordig heet dat natuurwetenschap. Op het moment wordt filosofie gezien als een bezigheid die min of meer buiten de wetenschap omgaat, het is geen vak als de andere vakken en men voelt zichzelf vaak min of meer verheven boven de rest.”

“Spinoza zou zich groen en geel geërgerd hebben als hij nu aangezien zou worden voor een filosoof. Er is een lijst van de boeken die hij na zijn dood in bezit bleek te hebben, en die bestaat voor 90 of 95 procent uit werken over wiskunde, arithmetica, anatomie, scheikunde, astronomie et cetera. Dat waren de dingen waar hij zich mee bezighield, en zijn eigen werk moet in het verlengde daarvan gezien worden.”

“Wetten uit de natuurkunde, zoals het traagheidsbeginsel, zijn volgens hem ook van toepassing op de mens, die door allerlei oorzaken gedwongen wordt te doen wat hij doet. Natuurlijk raak je daar aan de “vrije wil”. Dat was ook voortdurend een punt van discussie tussen Spinoza en de vrienden met wie hij correspondeerde. Als mensen toch alleen maar de speelbal van allerlei wetmatigheden zijn, zeiden die, wat zouden we dan nog langer ons best doen, dan hoeven we niet meer deugdzaam te zijn en kunnen we gewoon gaan genieten. Maar Spinoza zegt dat de wetenschap dat we geen eigen vrije wil hebben niet betekent dat we ons los kunnen maken van de illusie dat dat wel zo is.”

“Je moet dat ongeveer zo zien: ik ben me wel bewust van me zelf maar ik ben me maar zeer ten dele bewust van de oorzaken die mij bewegen. Daarom koester ik noodzakelijkerwijs de verwarde gedachte dat IK het ben die uit eigen beweging bijvoorbeeld een glaasje water pakt als ik dorst heb. Dat komt door de onvolledigheid van het bewustzijn: denken is niets anders dan de veranderde associaties of indrukken van mijn lichaam.”

“Spinoza ziet de mens ook als een stuk materie. Over die vrije wil schrijft hij op een gegeven moment aan zijn vrienden: Stel je nou eens voor dat er een steen geworpen wordt en dat die steen kan denken. Dan zal die steen zeker tijdens zijn vlucht denken dat hij zich zelf uit eigen vrije wil naar het doel beweegt waarheen hij op weg is. Ziedaar de beroemde en beruchte menselijke vrijheid. Het is niets meer dan dat we onsbewust zijn van de strevingen, de tendenties, de begeerten die we hebben, maar we denken daarbij niet aan de oorzaken die die begeerten ontketenen.”

“Als je dat inzicht hebt betekent dat nog niet dat je je kunt onttrekken aan de neiging jezelf als een uitzondering in de natuur te zien, als een “imperium in imperio”, een rijk binnen een rijk zoals Spinoza het noemt. De gedachte dat je vrij bent verdwijnt niet als je het inzicht hebt dat dat niet zo is. Dat geldt ook voor andere dingen: als ik bijvoorbeeld een stok in het water zie steken, dan zie ik een gebroken stok. Ga ik nu natuurkunde studeren dan leer ik dat dat komt door de brekingswetten, maar ook als ik dat weet blijf ik een gebroken stok in het water zien.”

“Inzicht kan alleen soms je reactie matigen: als iemand mij kwaad wil doen, dan kan het besef dat die ander zelf ook gedreven wordt mijn reactie beïnvloeden. ‘Aandoeningen’ kunnen niet bedwongen of weggenomen worden tenzij door een tegenovergestelde ‘aandoening’ die sterker is dan de te bedwingen ‘aandoening’.”

“Deel vijf van de Ethica gaat over de macht van het intellect over aandoeningen. Die macht is er tot op zekere hoogte. Zo kunnen we in principe begrijpen dat ‘God’ en de ‘kerk’ een toevluchtsoord voor de onwetenden zijn. Alles wat niet doorzichtig is in de natuur, hoe de dingen groeien en bloeien, gooien we op een noemer. Dat gebeurt allemaal omdat God het gemaakt heeft zeggen we dan, en die God stellen we ons voor naar analogie van onszelf.”

“Dat is dus de makkelijke en voor de hand liggende verbeelding die we er uit angst op na houden, en die we maar moeilijk van ons af kunnen zetten. Maar vanuit de natuurwetenschap is het natuurlijk een volstrekt onhoudbare positie om uit te gaan van dingen als een God die uit eigen vrije wil uit het absolute niets de wereld schept.”

“Ik zou Spinoza niet cynisch willen noemen, eerder nuchter, maar hij zal wel nooit in de mode komen, daarvoor is hij te radicaal. Spinoza laat met zijn determinisme te goed de betrekkelijkheid van alles zien, en dat is volkomen strijdig met de diepe vooroordelen en verlangens van mensen. In de praktijk heeft hij denk ik wel heel veel aanhangers: de mensen die wetenschap bedrijven zonder te zeggen dat ze filosoof zijn. Daar zit zijn grote volgelingenschaar.”

“Dat is niet voor alle takken van de wetenschap gelukt nee. De zachte stromingen in de psychologie kunnen volgens mij veel van Spinoza leren. Het streven om de mechanismen van het menselijk gevoelsleven te beschrijven is er daar inmiddels ook wel, de veronderstelling dat die er zijn dus ook. Spinoza was zelf een psycholoog van formaat, deel drie van de Ethica moet je echt vergelijken met wat er tegenwoordig in de psychologie gebeurt. “

“In deel vier gaat het over de menselijke passies en daar vind je bijvoorbeeld zo 30 of 40 stellingen over de haat. Welke filosoof heeft het over de haat? Niet dat Spinoza claimt volledig te zijn, maar hij geeft wel in grove lijnen de wetmatigheden die daarbij een rol spelen. Ik geloof ook zeker dat zijn ideeën praktisch nut kunnen hebben in discussies.”

“Neem bijvoorbeeld het euthanasiedebat van het moment: daarbij wordt er voortdurend uitgegaan van de vrije wil of keus van de mens. Dat is onzin. Geen mens kan zijn eigen dood willen, hij kan alleen soms een groter kwaad ontlopen met een geringer kwaad. Bij zelfdoding is er sprake van een crisis, en dan gaat het meer om onmacht dan om macht. Dan moeten we toch niet gaan zitten lullen over vrijheid!”

“Het is juist het volstrekt overweldigd en vernietigd worden, psychisch of lichamelijk, en dat is de afwezigheid van elke vrijheid. Spinoza spreekt daar heel expliciet over in de Ethica. Ik stel mezelf ook tot taak dat deel een keer voor het voetlicht te brengen. Een goede vertaling van de hele Ethica zou trouwens erg hard nodig zijn. Ik zou daar ook dolgraag voor zorgen, maar het is zoveel werk…”

“De Ethica is eigenlijk ook het logische gevolg van die Verhandeling over de verbetering van het verstand die ik nu net opnieuw vertaald heb. Terwijl Spinoza dat schrijft, komt hij tot het inzicht dat Descartes de verkeerde aanpak had, dat je er met zijn tweedeling niet komt. De dingen die we weten moeten we gebruiken om nog meer aan de weet te komen, op die manier geleidt kennis zichzelf verder. Filosoferen los van alle kennis van de wetmatigheden in de natuur heeft dus geen zin. Tot dat inzicht kwam hij. Dat zeg ik ook tegen mijn propedeuse studenten op college, waar het eigenlijk op uitkomt is: mensen hou maar op! Schrijf je over naar een andere richting, ga een wetenschap doen.”