door Liesbeth Koenen ©
12-1993, nr. 25
Akademie Nieuws

Prof.mr. D.W.F. Verkade, hoogleraar auteursrecht en nieuw Akademielid

Piraterij, heffingen en de fiscalisering van het auteursrecht

“Het is mooi dat het vak auteursrecht nu een plaatsje heeft in de Akademie”, zegt Prof.mr. D.W.F. Verkade, een van de vijftien vers verkozen KNAW-leden. In zijn vak is er heel wat gaande dat zijn “auteursrechthart”, zoals hij het noemt, stevig raakt, en waarbij ook de gemiddelde burger niet buiten schot blijft.

Dat auteursrecht vormt al 25 jaar Verkades vakgebied. Eerder werkte hij in Amsterdam en Nijmegen aan de universiteit, nu is hij hoogleraar in Leiden, waar hij zijn studie begon. ‘Informatierecht en het recht van intellectueel eigendom, in het bijzonder het auteursrecht’ luidt zijn leeropdracht voluit. Verkade (49) combineert de theorie al heel lang met een advocatenpraktijk.

Over beide wil hij graag vertellen, steeds zorgvuldig en voorzichtig formulerend op de wijze die juristen aangeboren lijkt te zijn. Voor Verkades gesprekspartner vormt het interview een buitenkansje. Hij heeft natuurlijk een auteur tegenover zich. Twee zelfs, en hij blijkt onmiddellijk bereid zijn visie te geven op een paar voorbeelden uit het dagelijks leven van de verslaggeefster en de fotograaf.

Zo is er de schrik van elke journalist die niet in dienstverband werkt: je hebt een mooi plan, legt het voor aan een redactie en daar zegt men ‘prima idee, dat gaan we een van onze eigen mensen laten doen’. Het gevoel van machteloosheid dat dat oproept blijkt terecht.

Verkade: “Daar kun je niet veel aan doen. We hebben onlangs een paar rechtszaken gehad over concepten van tv-programma’s bijvoorbeeld. De theorie, waar ik het ook mee eens ben, is dat de loutere ontdekking, het loutere idee niet beschermd is, vanwege de gedachtenvrijheid, de ideeënvrijheid. De rechtspraak laat dat ook zien.”

“Bescherming begint pas daar waar er sprake is van een eigen persoonlijke vormgeving of uitdrukking van het idee. Dus pas als er ook in de uitwerking van een concept wordt nagevolgd, kan de grens overschreden worden. Dat wordt per geval beoordeeld, en soms heb je op een nieuw gebied wat precedenten nodig. Daarna worden dergelijke zaken dan vaak geschikt, omdat de advocaten over en weer wel weten hoe het zit.”

 Ivo Niehe

 “Wat duidelijk niet mag is bijvoorbeeld een interview publiceren onder een andere naam, ook niet als het een beetje bewerkt is.” En als Ivo Niehe iemand in zijn programma haalt met wie er vlak daarvoor een vraaggesprek in de krant stond, een gesprek waar Niehe bij wijze van introductie hele stukken uit citeert, zonder bronvermelding?

“Daar hebt u misschien wel een case“, zegt Verkade. “Wanneer hij dezelfde verhaallijn aanhoudt… Kijk, u hoeft in zo’n geval de ontlening niet te bewijzen, hij moet bewijzen dat het niet zo is. Als het stuk gepubliceerd is, dan moet je aannemen dat hij het makkelijk kon kennen. Hij hoort met wat hij doet kranten te lezen.” Ook de fotograaf heeft kansen volgens Verkade. Die trof onlangs een tekening in de krant aan, in viervoud zelfs, naar een foto die hij een paar jaar geleden gemaakt had. “Net zomin als je een tekening mag fotograferen, mag je een foto tekenen”, legt Verkade uit, “daar kun je dus altijd een zaak van maken.”    

Piraterij

Het laatste geval is al in der minne geschikt, maar een middagje praten met Verkade maakt wel duidelijk dat je als auteur alleen – en dat kun je ook zijn van onder meer beeldende kunst, architectuur, film, muziek, toneel, ballet, en tegenwoordig ook computerprogramma’s – meestal niet sterk staat. Wanneer er groepsbelangen op het spel staan is er meer mogelijk, en op dat punt is de wet ook aangepast.

Verkade: “Er is veel bijgekomen sinds ik begon. Mooie arresten en een heleboel nieuwe, aanvullende wetgeving. Over piraterij bijvoorbeeld. Daarmee bedoel ik het willens en wetens op grote schaal kopiëren en verkopen van dingen in de muziekbranche, de videobranche, en tegenwoordig ook computersoftware.”

“Echte misdaad dus. Op dat gebied is de wet veranderd. De sancties zijn zwaarder en de onderzoeksmogelijkheden voor het Openbaar Ministerie zijn wat makkelijker, ook buiten ‘betrapping op heterdaad’. En er zijn nu groepsacties mogelijk: je kunt nu als club van belanghebbenden, dus als Vereniging voor de fonografische industrie of als Koninklijke Nederlandse Uitgeversbond in kort geding optreden voor je leden. Vroeger kon je alleen voor je eigen zaak opkomen.”

“En dan de computerprogramma’s. Het is nu net door de Tweede Kamer dat die onder het auteursrecht vallen. Dat was betwist. Inderdaad een beetje raar. Mijn eerste grote publikatie in 1969 ging daar al over. Aangenomen dat een computerprogramma een eigen, persoonlijk gebonden karakter kan hebben is er geen enkele reden dat niet te doen: programmeurs zeggen dat dat zo is, en je krijgt ook verschillende resultaten voor dezelfde opgave, afhankelijk van de programmeur. De eerste kamer moet het nu nog aannemen, maar er lag al lang een richtlijn uit Brussel, dus dat voorstel staat als een huis. De laatste jaren komt er overigens steeds meer uit Brussel. Dat maakt de marges voor de wetgever hier heel smal.”

Bedenkingen

Ziet Verkade een deel van die veranderingen als tamelijk positief, voor het overige baren de nieuwe tijden met hun bijbehorende nieuwe wetgeving hem nogal wat zorgen. Ook over de computerwetgeving heeft hij zijn bedenkingen: “In de nieuwe wet wordt het gebruiken van een computerprogramma als een verboden handeling aangemerkt”, legt hij uit, “terwijl tot dusver onder de auteurswet gebruik op zichzelf vrij was. Je mag zaken niet verveelvoudigen en openbaar maken, maar ze wel voor jezelf gebruiken, zo veel als je wilt.

“Bij computerprogramma’s is het wettelijke uitgangspunt nu geworden dat dat niét mag. Dat is een heel principiële verandering, die ook praktische gevolgen heeft. Het leveringscontract kan bijvoorbeeld bepalen dat je voor méér, of een iets ander gebruik dan aanvankelijk beoogd was, toestemming moet vragen aan de leverancier. Of dat je verplicht bent met die leverancier een exclusief onderhoudscontract te sluiten. Als je dat niet nakomt pleeg je dan ineens auteursrecht-inbreuk, met alle, zelfs strafrechtelijke gevolgen vandien. Het lijkt me dat de wetgever hier te ver doorgeschoten is.”

De trend is wat Verkade betreft heel duidelijk: het auteursrecht wordt steeds minder auteursrechtelijk. Er komen heffingen gebaseerd op schattingen, en dat staat los van het daadwerkelijk gebruik van zaken waarop auteursrecht rust.

“Een paar jaar geleden hebben we de cassetteheffing gekregen”, zegt Verkade, “blanco video- en audiotapes zijn sindsdien met een paar kwartjes belast. Dat markeert een omwenteling. Wat mensen met cassettes doen is natuurlijk niet te controleren, maar nu betaal je ook voor materiaal dat je misschien gebruikt om de bruiloft van je nichtje vast te leggen, of een gesprek zoals dit op te nemen. En op veel klassieke muziek bijvoorbeeld zijn de rechten al lang vervallen. Zoiets kenden we nog niet, en dat is vrijwel stilzwijgend ingevoerd. Het heeft mij overigens indertijd verbaasd dat de consumentenorganisaties niet harder protesteerden.”

Verruwing

Niet alleen voor de burger, ook voor de auteurs zitten er merkwaardige kanten aan de heffingen. Verkade: “Dat geld gaat in een pot, een fonds. Dat verdeelt het dan onder de rechthebbenden. Tot 1 juli van dit jaar ging het allemaal naar de auteurs, lees: vooral de componisten, de muziekuitgevers, platenmaatschappijen en ook filmmaatschappijen. Sinds 1 juli kennen we nu de ‘wet op de naburige rechten’. Dat betekent dat ook uitvoerende kunstenaars en de omroepen nu een eigen recht hebben.”

“Maar die verdeling is natuurlijk heel lastig, je moet schatten, benaderen. Dat gebeurt dan ondermeer op basis van verkoopstatistieken en hoe vaak iets op de radio te horen is geweest. En verder zijn er steekproeven, en hoe beter die zijn, hoe meer van het geld daarin gaat zitten. Het is hoe dan ook een verruwing. En je kunt als auteur in dit systeem niet eens meer tegen iemand zeggen: jij mag het wel gratis.”

“Het individuele verdwijnt hier. Terug naar de auteursrechtelijke basis klopt dat niet. Het is in feite een stukje fiscalisering, en dat bevalt me niet helemaal. Maar ik heb ook niet zo gauw een alternatief. Laatst heeft het constitutionele hof in Australië de invoering van zo’n heffing ongrondwettig verklaard, dat zegt toch wel iets. Misschien krijgen we hier ook nog wel zulke proefprocessen.”

Fotokopieën

Ook voor fotokopieën komt er een regeling aan die gebaseerd is op schattingen en steekproeven. “Men vond het iets te ver gaan om het papier of de apparaten te belasten”, zegt Verkade, “dus is er een systeem bedacht waarbij ieder bedrijf en elke instelling moet opgeven hoeveel kopieën er in totaal gemaakt zijn. En dan is er weer een stichting die schat hoeveel daarvan auteursrechtelijk relevant is. Het lijkt me een lastige activiteit. Het moet weer met steekproeven, en het zal per branche verschillen. Maar dan nog, het ene accountantsbureau is het andere niet. Voor privépersonen geldt die regeling overigens niet.”

De nieuwe technologie maakt het er alles bij elkaar in elk geval niet gemakkelijker op. Soms zijn er ook duidelijk tegenstrijdige belangen. Verkade wijst er op dat de meeste wetenschappelijke auteurs liever gelezen dan betaald worden. Ze vinden het dus niet erg als er kopieën van hun werk in omloop zijn, maar dat betekent weer minder verkochte boeken en tijdschriften, dus een groter risico voor de uitgever.

Verkade: “We hebben van de week op een vergadering van de Vereniging voor Auteursrecht gepraat over document delivery: het leveren van kopieën van artikelen uit tijdschriften. Een mooie service, maar als het zo kan loop je kans dat steeds minder mensen een abonnement op een heel tijdschrift nemen. Dan wordt het misschien op den duur voor uitgevers onmogelijk ze te maken.”

Privacy probleem

Met uitgevers zouden auteurs en lezers weer geen problemen hebben als je alles per elektronische post gaat doen. “Maar”, zegt Verkade, “stel dat je al dat wetenschappelijk werk in een grote elektronische catalogus stopt, dan heb je weer geen zeef. En auteurs vinden het toch leuk om in hét Nederlands tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis ofzo hun eitje te leggen. Dan zou je weer selectiecommissies kunnen opzetten, die zorgen dat de grootste rommel niet wordt opgenomen. De KNAW zou dat bijvoorbeeld kunnen doen, misschien met een klassificatie erbij. Zo’n systeem zou trouwens nog een privacy probleem kunnen opleveren: dan is ineens helemaal bekend hoe vaak ik uw stukjes lees. Dus dan moet je dat weer afschermen, en dat kost tijd en geld.”

Echt gemakkelijk heeft Verkade het niet met alle ontwikkelingen, maar hij weet wel waarom auteursrecht zo’n mooi vak is: “Je kunt het beschouwen als een van de financieringsmechanismen voor het tot stand komen van culturele, literaire en wetenschappelijke produkties. Daarbij gaat het ook nog eens om een onstoffelijk produkt – dat is voor juristen interessant – dat nooit standaard is. En je krijgt vaak te maken met interessante mensen.”