door Liesbeth Koenen ©
09-12-2008
NRC Handelsblad, NRC Next
(rubriek: Deze week spreekt / De Lezing)

Deze week spreekt….Edwin van Meerkerk

Nostalgie naar het nu

Edwin van Meerkerk (1972) ziet in twee films die losjes gebaseerd zijn op het korte leven van Kurt Cobain (van de Amerikaanse grungeband Nirvana) het nostalgische Lebensgefühl dat volgens hem typerend is voor de jaren negentig. Van Meerkerk is docent Algemene Cultuurwetenschappen aan de Nijmeegse Radboud Universiteit.

De jaren negentig waren die van de nostalgie?
De jaren vijftig, zestig en zeventig waren nog op de toekomst gericht. Daarna is het omgeslagen, en ontstaat bij jongeren het gevoel de grip op het gefragmenteerde heden kwijt te raken. Dan grijp je terug. Je krijgt dan ook de erfgoedindustrie: alle belangstelling voor geschiedenis, uiteindelijk zelfs een canon, en retro-architectuur, zoals de jaren-dertighuizen die nu gebouwd worden. Mijn hypothese is dat het begrip nostalgie in de jaren negentig tot een duidelijk eindpunt is gekomen. Dat zie je bijvoorbeeld in Last days en het Zweedse Falkenberg Farewell, allebei geïnspireerd op de zelfmoord van Kurt Cobain. Blonde twintigers die op een nostalgische manier blijven hangen in hun jeugd. Maar het is geen nostalgie naar vroeger, maar naar het nu.

Nostalgie is ook al niet meer wat het geweest is?
Er is een hele ontwikkeling vanaf de renaissance – het terugverlangen naar de klassieken – tot nu. Het woord is in de zeventiende eeuw bedacht door een Zwitserse arts, die een vreemde ziekte zag bij huurlingen, die vaak lang van huis waren. Heimwee. Hij bedacht er een medische term voor. Nostos is Grieks voor terugkeer, en algos pijn. In de tijd van de nieuw ontdekte werelden ging het over de ‘edele wilde’, een verlangen naar de zuivere, ongerepte ‘jeugd’ van de mensheid. In reisbeschrijvingen lopen feit en fictie door elkaar, wordt vaak een utopisch beeld geschetst. Het verlangen naar een plek waar vroeger nog bestaat en de onmogelijkheid daarvan is ook verwant met utopieën. Dat is overigens een soort woordgrap van Thomas More die begin zestiende eeuw zijn Utopia schreef: afhankelijk van hoe je de u uitspreekt betekent het ‘goed-land’ of ‘niet-land’.

Wat is het verschil met het doemdenken van de jaren tachtig?
Toen begon de fascinatie voor tijd. Dat bracht de troosteloze manier van leven, van het idee dat je het toch niet ging redden, met zich mee. Er werd veel betekenis aan het verleden gegeven door middel van souvenirs, fotoalbums, er ontstaat een golf bermmonumenten. Cultuur als middel je eigen identiteit vorm te geven. Maar in de jaren negentig is het allemaal niet meer politiek, is de jeugd meer op zichzelf betrokken.

Lijden ze niet aan de normale Weltschmerz van alle adolescenten?
Natuurlijk is het deels van alle tijden, maar in de jaren negentig kreeg het fenomeen nostalgie de kleur van ‘ontheemd in het heden’. Dat is een extra groot probleem, een utopisch verlangen naar hier en nu. Dat is ook de sfeer in die twee films. 

 

Vanavond spreekt dr. Edwin van Meerkerk over ‘Sterven als Kurt Cobain’ bij de thema-avond ‘No limits’ over de jaren negentig. 20.00 uur, Poppodium EKKO, bemuurde weerd WZ 3, Utrecht. Toegang gratis. 

In NRC Next kreeg dit artikel de kop ‘De nostalgische zelfmoord van Kurt Cobain’.