Turbo-taal. Van socio-babble tot yuppie-speak door Jan Kuitenbrouwer 96 blz., geïll., Aramith 1987, f 14,90 ISBN 90 6834 034 4

‘Sores’ is de naam van een column die iedere maand in Intermagazine verschijnt. ‘Satirische dialogen van mensen uit het moderne leven’ volgens de maker. Ze inspireerden uitgeverij Aramith om dezelfde schrijver, Haagse Post redacteur Jan Kuitenbrouwer (32), te vragen een boekje over modern taalgebruik te maken. Turbo-taal is het resultaat dat in de loop van volgende week in de winkel zal liggen.

Het is een prachtige collectie smakelijk opgediende woorden, verschijnselen, commentaren en dialogen, waarvan overigens nadrukkelijk vermeld wordt dat iedere pretentie van wetenschappelijkheid of volledigheid ontbreekt.

Maandenlang had Kuitenbrouwer overal in huis gele plakpapiertjes hangen om snel te kunnen noteren wat hij van de radio, de televisie, de werkster of anderen opving. Materiaal verzamelen was naar zijn eigen zeggen geen enkel probleem: ‘Je hoeft de tv maar aan te zetten en je aantekeningenboekje stroomt vol.’

Daarnaast las hij een heleboel interviews en hield gesprekken met mensen uit verschillende milieus. Bovendien: ‘Als journalist kom je nog eens ergens. Ik noteer voortdurend in mijn hoofd wat ik hoor.’

Het schiften van het materiaal en een opzet bedenken voor het boekje waren lastiger. Kuitenbrouwer heeft uiteindelijk gekozen voor een mengsel van twee invalshoeken: een sociale en een taalkundige. Hoofdstukjes over jongerentaal, zakentaal en de zachte sector worden nu afgewisseld met verschijnselen als de bewuste verbastering (homosuelen, dicso, psychiator), de ‘afko’ (popi, lesbo, aso) en het ‘overstekende woord’ (zegswijzen uit de wereld van het verkeer zoals een frontale botsing, een lagere versnelling en het groene licht kun je tegenwoordig overal horen).

Op zichzelf genomen is geen van de verschijnselen nieuw: de verbasteringen weps en pampiertje bestaan al heel lang, evenals de oer-afko’s bieb, bios en bus.

Ook het gebruik van beeldspraak is al zo oud als de wereld. Het is de invulling die verandert. ‘Kijk’, zegt Kuitenbrouwer, ‘het is niet voor niets dat op een bepaald moment veel zegswijzen uit de scheepvaart het taalgebruik binnenkwamen. Daar zijn allerlei historische en sociologische verklaringen voor. Het zegt iets over deze tijd dat we veel verkeersmetaforen gebruiken. Ze roepen bijvoorbeeld een suggestie van vaart en snelheid op bij zaken die nou net bij uitstek statisch zijn, zoals vergaderingen.’

Is er iets dat al die dingen die je verzameld hebt bindt? Wat vertellen ze over de jaren tachtig?

‘Wel, we babbelen en communiceren natuurlijk veel meer met elkaar dan vroeger. Met een grotere intensiteit en via verschillende media. Maar een belangrijk verschil tussen nu en tien jaar geleden is dat er eigenlijk geen nieuwe onderwerpen meer zijn. We kunnen ons nu werpen op de taal zelf, ermee spelen, het verfraaien. Nieuwe woorden hebben tegenwoordig maar een hele korte ‘lifecycle’.

Neem een woord als ‘wreed’ dat opduikt onder jongeren. Dat krijgt binnen de kortste keren regionale varianten: in Den Haag wordt het dan ineens ‘breed’, of ‘doei’ wordt ergens anders ‘loei’. Terwijl vroeger iets als ‘mieters’ voor jaren goed was. Daar werd niet mee gerotzooid. Nu zijn er ook zoveel modewoorden, die afko’s bijvoorbeeld lijken wel een linguïstisch tijdverdrijf voor jongeren.

Sophistication op het gebied van taal is pas mogelijk wanneer je een onderwerp taalkundig beheerst. Dat was de grote makke in de jaren zeventig. Toen is er een totaal nieuw taalgebruik ontstaan, omdat we plotseling gingen praten over dingen waar we nooit over gepraat hadden: ineens maakten we zieleroerselen tot onderwerp van gesprek. Voor die tijd was er alleen de pastorale zorg, en die sprak in bijbelse taal.

In de jaren zeventig hebben we uit alle macht geprobeerd ‘relaties’ en dergelijke met nieuwe taal beheersbaar te maken. Nu is er geen nieuwe materie en de zachte-sector taal is definitief toegevoegd aan het arsenaal dat we nodig hebben om te praten over de dingen waarover we praten. We hebben nu de handen vrij om ermee te spelen. Je ziet daardoor een verschuiving van ‘ethiek’ in de jaren zeventig naar ‘esthetiek’ in de jaren tachtig.

Vooral met het softe-sector taalgebruik zie je dat het geciteerd wordt: met een stembuiging of een gebaar van kommaatjes in de lucht doet de ironie zijn intrede. Die dubbele bodem ontbrak tien jaar terug. Het postmodernisme levert ook citaten. Het is onthechting, het is nergens zelf voor staan. Bestaande dingen oppakken, even tegen het licht houden en weer wegleggen. Dat zijn tekenen des tijds.’

Gebruik je die woorden zelf nou ook?

‘Oh ja, ik zeg heel veel van die dingen zelf ook. Absoluut.

Maar ik heb een afkeer van lelijk taalgebruik. Natuurlijk kan ik alleen mijn eigen smaak als richtlijn daarvoor gebruiken, maar als iemand ‘in zijn algemeniteit’ zegt kan ik daar slecht tegen. De appreciatie van een bepaald woord heeft ook veel met frequentie te maken: als iemand te váák in mijn bijzijn ‘gebeuren’ zegt dan krijg ik op een bepaald moment een rood waas voor mijn ogen. Sommige overstatements vind ik ook vreselijk: ‘Ik geloof hier wezenlijk heilig in.’ Dat zou ik zelf nooit zeggen. Dat vind ik taalvervuiling.

Of van dat schijnheilige taalgebruik, waarbij mensen een slag om de arm houden. Dat ‘naar … toe’ bijvoorbeeld. Vaak gebeurt dat uit een soort misplaatst idee dat je menselijke processen tot in de finesses kunt beheersen en analyseren.

Stel, ik geef hier een feestje dat met ruzie eindigt. De een zal dan zeggen: ‘Er kwam ruzie, de sfeer was vervelend, dus toen zijn we vroeg naar huis gegaan.’ Maar een ander vertelt: ‘Ja, nee, er was iets van Els naar Wim toe, en toen heeft Wim dat ontzettend lullig opgelost naar Jan, en die pakte het verkeerd op..’ enzovoort. Het waardeoordeel wordt losgekoppeld. Daarom krijg ik ook altijd de rillingen van dit soort taalgebruik: ik vind de mensen die ‘dat is onjuist naar hem toe’ zeggen zo onecht. ‘Wat zegt je hart, wat vind je nou echt?’ denk ik dan.’

Ik miste in de zachte sector nog een paar woorden: ‘situatie’ bijvoorbeeld dat overal achtergeplakt wordt. Voortdurend hoor je ‘werksituatie’ in plaats van gewoon ‘op je werk’, ‘thuissituatie’ voor ‘thuis’ enzovoort. Dat woord is net zo leeg als ‘gebeuren’. En alle variaties met ‘pijn’ ontbraken.

‘Oh ja, de ‘probleemsituatie’, de ‘pijnpunten’ en de ‘pijnverdeling’ enzo. Ik heb de softe sector toch enigszins beperkt omdat er al meer over geschreven is. Dat geldt ook een beetje voor de politiek, hoewel die erg interessant is omdat alles daar samenkomt: schijnheilig taalgebruik, kromspraak, woorden uit de zachte sector. Dat zou een gigantisch hoofdstuk geworden zijn, misschien doe ik dat nog wel een keer apart.’

Waar komen die nieuwe woorden nou vandaan? Die afko’s als ‘brabo’ en ‘lesbo’ zijn volgens mij begonnen met het Amerikaanse ‘weirdo’. En veel verbasteringen heb ik van Kooten horen zeggen. Die ging naar de dicso.

‘Er is een hoop bij van Kooten begonnen, maar je weet niet of dat echt waar is. Het kan ook zijn dat hij het snel oppikte. Dat weet je nooit. Volgens mij is de Haagse Post ook altijd een bron van taalvernieuwing geweest. Iets als ‘deconfiture’ hebben ze vaak in de koppen gebruikt, en zo is het in het taalgebruik gekomen. Of dat Frans, dat Jan Lenferink en John Jansen van Galen indertijd op de radio cultiveerden. Van die dingen als ‘actualite’‘, en ‘ah bon’ als tussenwerpsel. Daar kunnen ze zelf niet meer van zeggen wie ermee begonnen is.

De invloed van radio en tv is zondermeer enorm. Er zijn ook allerlei vertalingen de oceaan overgestoken: ‘essentieel’, ‘hectisch’, ‘virtueel’, ‘cruciaal’, een hele reeks die uit Amerika komt. Maar die afko’s blijven deels een mysterie. Ik zou dolgraag weten wat daar nou achter zit, maar dat is moeilijk te ontrafelen. Je moet ook oppassen: je hebt snel de neiging om op basis van oppervlakkige observaties te denken dat de dingen in het heden heel nieuw en heel anders zijn.’

De hamvraag is nu natuurlijk of de woorden hedenlands en hedenlander die je terloops introduceert ingeburgerd zullen raken.

‘Laat ik het zo zeggen: het is zo’n natuurlijke en voor de hand liggende vondst dat ik me over de aarzeling om hem te gebruiken heb heengezet. Ondanks de kans op verdenking dat ik net zoiets als ‘opperlands’ heb willen bedenken. Of het overgenomen wordt? Ik wilde het woord ‘eeuwig’ zoals in Kees de Jongens ‘eeuwig mooie gymnastiekpantoffeltjes’ nog tippen als het nieuwe cultwoord, maar je kunt die dingen niet voorspellen. De ‘afko’ zou ook ingang kunnen vinden. Dat is er een in zichzelf. Die kan eigenlijk niet stuk volgens mij.’