Gevierd wormpjesonderzoeker, publieksvoorlichter met uitgesproken meningen, Spinozaprijs-winnaar. Het Utrechtse Hubrecht Laboratorium heeft in geneticus Ronald Plasterk een energieke en ook ambitieuze nieuwe directeur gevonden. Al valt zijn vak uiteindelijk eenvoudig samen te vatten: “Het zijn allemaal variaties op thema’s, het is net Bach.” Wel zag hij graag een productielijnbenadering, in een op te richten Genoom Instituut

Natuurlijk staat er op zijn bureau een fikse uitvergroting van het piepkleine, 959 cellen tellende wurmpje C. elegans. Prof Ronald Plasterk (43) heeft zijn lievelingsbeestje letterlijk en figuurlijk meegenomen van zijn vorige werkgever, het Nederlands Kankerinstituut, naar het Hubrecht Laboratorium voor ontwikkelingsbiologie, waarvan hij sinds afgelopen februari directeur is. Zijn benoeming was nog nauwelijks rond, of hij bleek een prachtige bruidsschat mee te nemen: Plasterk won de Spinozaprijs, goed voor drie miljoen aan onderzoeksgeld.

Op zijn kamer valt een ingelijste, overigens inhoudelijk niet bijster interessante brief te bewonderen die Charles Darwin schreef aan Ambrosius Hubrecht, naar wie het instituut – een van de oudste van de KNAW – genoemd is. Maar Plasterk zelf trekt met gemak alle aandacht naar zich toe. Hij blaakt. Van energie, vertellust en van zelfvertrouwen. Waar andere geïnterviewden achter een uitspraak al gauw roepen dat die off the record was, moedigt de geneticus de verslaggeefster juist aan om van alles op te schrijven.

Zompige modder
De nieuwe directeur kon meteen in een nieuw, maar ook nu nog niet helemaal af gebouw trekken: om het te bereiken moet de bezoeker door zompige modder, langs bouwmaterieel en allerlei containers. Het instituut bevindt zich nog steeds in de Uithof in Utrecht, en wel pal naast het oude laboratorium, dat momenteel klaargemaakt wordt voor weer een ander Akademie-instituut: het Centraal Bureau voor Schimmelcultures. Bouwvakkers en professoren delen voorlopig nog gebroederlijk de kantine.

Wie weet zit daar nog eens een krantenstukje in voor Plasterk, die naast zijn wetenschappelijke leven ook een, soms onstuimig, openbaar bestaan leidt. Daar zitten aantrekkelijke kanten aan, vindt hij: “Schrijven heeft mijn leeshouding veranderd. Waar anders het leven zo uit de kraan het putje in loopt, pak je nu dingen vast. Je denkt voortdurend: kan ik dit gebruiken?” Plasterk had jarenlang een column in Intermediair, en tegenwoordig schrijft hij wekelijks op de opiniepagina van de Volkskrant. Plasterk: “Ik vind taal leuk, en ik schrijf makkelijk. Die stukjes kosten me meestal maar een half uur. Maar dan heb ik er natuurlijk wel al een tijd over lopen nadenken.”

God, de Bijlmerenquête, Greenpeace, alles en iedereen kan een veeg uit de pan verwachten van Plasterk, wiens columns onlangs onder de titel Leven uit het lab door Prometheus zijn uitgegeven. Een beetje televisiekijker zal bovendien zijn gezicht kennen van ferme discussies en heldere uitleg.

Hij heeft ook een vaste gesproken column: eens in de twee weken in het discussieprogramma Buitenhof. “Dat is leuk om te doen”, zegt hij daarover, “een ander maakt maakt misschien een gezonde boswandeling op zondagochtend, maar ja, ze serveren daar na afloop een lekkere lunch.” Veel programmamakers zijn dol op hem, omdat hij in gewone-mensentaal praat en nooit te beroerd is een oordeel te geven. Zelf vindt hij het zijn taak als onderzoeker om waar hij kan tekst en uitleg te geven.

Gepeuter
Vaak gaat het dus over genetisch onderzoek, Plasterks vak. Vandaag ook. “Dat ik hier nu als geneticus binnenkom is een mooie ironie”, zegt hij. “Eind de jaren zeventig zagen we niet zoveel in de geitensokken-biologen. Het echte fundamentele, baanbrekende werk zat ’m natuurlijk in DNA-onderzoek. En wat die geitensokken deden met hun gepeuter aan embryo’s enzo, loste niks op. Wij onderzochten de basisgeheimen. Nu is het een beetje full circle en komen we met de hoed in de hand aan diezelfde geitensokken vragen wat ze twintig jaar geleden zeiden.”

Nu het aflezen van stukjes DNA zo makkelijk geworden is dat volgens Plasterk “elke boerenheikneuter” het kan, wordt er hard aan de volgende stap gewerkt. Het verband tussen erfelijk materiaal en tot welke verschijningsvormen dat in de echte (biologische) wereld leidt. In jargon: hoe kom je van genotype naar fenotype. Plasterk: “Ecologie en populatiebiologie laten je de boekhouding van de evolutie zien. Kijk, de DNA-sequentie van de mens die nu bijna af is, levert je alleen een mozaïek op, een type-exemplaar. Waarin zitten dan de verschillen tussen mensen? Dat is pas de echt interessante vraag. Wat is de precieze bijdrage van het DNA aan het verschijningstype? Een gen maakt een eiwit, stuurt dat een kluitje cellen in en dat levert een boel nét andere resultaten op.”

Mixed blessing
Uitzoeken welk gen wat doet is de grote klus voor de genetica. “Tegenwoordig is functional genomics het toverwoord”, vertelt Plasterk, “en dat is bijna synoniem met ontwikkelingsbiologie.” Hij is dus wel op zijn plaats bij het Hubrechtlaboratorium, al vindt hij het directeur zijn “een mixed blessing“. Bij het Nederlands Kanker Instituut in Amsterdam, waar hij vanaf 1987 werkte, was hij hoofd van de sectie Moleculaire Biologie.

Zelf onderzoek doen houdt hij ook op zijn nieuwe positie hoog in het vaandel. “Dit is een kleiner lab”, zegt hij, “en ik wil van het onderzoek geen restpost maken. Op de meeste goede internationale laboratoria blijft de directeur zelf onderzoeker. Dat geeft ook een andere, inhoudelijke vorm van gezag.” Lachend: “Als iemand zegt iets niet op tijd af te kunnen hebben, kan ik makkelijker zeggen: dacht je dat ik het niet druk had.”

Zijn onderzoeksplannen dus maar. Plasterk droeg veel bij aan het onderzoek naar de Caenorhabditis elegans dat een paar jaar geleden het eerste beestje was waarvan de volledige DNA-samenstelling en alle genen (het bleken er 19099) bekend waren. Hoe klein het ook is, in de ogen van Plasterk kan het eigenlijk alle essentiële dingen wel: zich voortbewegen, eten, ruiken, paren en zelfs leren – geef je hem een paar keer achter elkaar een tik op zijn kop dan reageert hij er niet meer op. Eerder al veranderde hij het DNA van elegans zo dat het zijn aangeboren afkeer van koper verloor, maar nu gaat hij op jacht naar iets anders: zijn omgang met virussen.

I-love-you-virus
“Kijk”, zegt hij, “Als Pia Dijkstra in het journaal vertelt dat er nu virusprotectiesoftware is tegen het I-love-you-virus dan is het eigenlijk te laat. Die software loopt per definitie achter. Bij ons is het anders, de pc crasht onherstelbaar, wij niet. Ongeveer de helft van het menselijk genoom bestaat uit virussen. Het kon haast niet anders of we hebben daar het een of andere protectieprogramma voor, en dat hebben we inderdaad gevonden.”

En er is alle reden om op zoek te gaan bij C. elegans, gezien de grote kans dat dat ook kennis oplevert over de mens. “De evolutie heeft maar een beperkt repertoire”, legt Plasterk nog eens uit. “Het zijn allemaal variaties op thema’s, het is net Bach. Als er iets nieuws gebeurt, vergroot dat alleen de complexiteit. Anderhalf procent van ons genetisch materiaal verschilt van dat van de chimpansees: zij hebben langere staarten en nog zo wat. Maar er zijn geen typisch menselijke genen. Dezelfde signaalmoleculen vind je in elegans en in de mens. Ze hebben alleen niet altijd hetzelfde effect. Het is net als wanneer je een akkoord hoort: is dat van Bach of van The Beatles? Dat valt niet te zeggen, dat wordt pas in de context duidelijk.”

Rare terreinen
Planten kennen het virussenthema ook. Plasterk: “In de natuur kan dat protectieprogramma kennelijk vaak gelijke tred houden met nieuwe virussen die zich voordoen. Zonder dat zou de evolutie ook nooit zover hebben kunnen komen, dan waren we er helemaal niet. Bij planten is al zoiets ontdekt, zogenaamde transposons, rondspringende stukken DNA. Het verschil tussen virussen en een eigen gen is dat een virus in meer dan een kopie voorkomt en op onverwachte plaatsen in het DNA kan integreren. Transposons of virussen kunnen uitgeschakeld worden door mechanisme dat we nu aanduiden als gene-silencing. Het is inmiddels bekend van allerlei rare terreinen, waar we vroeger nooit mee te maken hadden. Zoals dat van de fungi.”

Ook in samenwerking met de nieuwe buurman, het Bureau voor Schimmelcultures, ziet hij dus mogelijkheden. ‘Het vijfde rijk’ heet de wereld van gist, paddestoelen en ander schimmels die gemeen hebben noch plant, noch dier te zijn. “Aan dat Bureau hing vroeger een beetje de geur van ouderwetse collectievorming”, zegt Plasterk, en dat hij daar sowieso niet veel van moet hebben, zal ook even later blijken als hij zich eigenlijk liever niet laat fotograferen temidden van de Hubrecht-collectie oude glazen potten met zeer uiteenlopende embryo’s in formaline. “Maar men heeft daar nu de overstap gemaakt naar onderzoek naar biodiversiteit. En mooi is natuurlijk dat je tegenwoordig de taxonomieën, de biologische classificaties, echt kunt gaan checken. Zijn ogenschijnlijke verwantschappen echt, zitten ze ook in de genen?”

Er is enorm veel werk aan de winkel, en Plasterk vindt dat er hoognodig een nieuw onderzoeksinstituut bij moet komen: het Genoom Instituut. En wel hier in Nederland, dat een voorbeeld aan Engeland zou moeten nemen: “Dat Blaire daar naast Clinton stond om aan te kondigen dat het menselijk genoom in kaart was gebracht, komt door het Sanger Centre daar. Dat heeft het sequencen uitgevonden. Ik ben er toevallig vorige week geweest, samen met Jannie Nüsslein.”

Nüsslein maakte naam met haar genetisch ontwikkelingsonderzoek naar het bekende fruitvliegje Drosophila, en kreeg er in 1994 zelfs de Nobelprijs voor Geneeskunde en Fysiologie voor, maar ze is ook degene die een geschikte opvolger voor Drosophila vond in het zebravisje, een dier wervelkolom, dat onder genetici heel snel populair is geworden. Het Hubrecht Laboratorium experimenteert er nu zo’n vijf jaar mee. Plasterk: “We vonden dat na de fruitvlieg en de worm nu het hele genoom van de zebravis bekend moet worden. Ik dacht: daar moet het Sanger Centre van overtuigd, en dat is gelukt. We hebben net gehoord dat over twee jaar het totale DNA afgelezen zal zijn.”

Eerst schieten
Maar dat soort grootschalig genoomonderzoek zou dus ook in Nederland moeten kunnen, vindt hij. De techniek is inmiddels zo ver en zo snel dat er echt een nieuw vakgebied ontstaat, dat een eigen instituut zou moeten hebben. “Er is bijna een productielijn-benadering mogelijk”, zegt hij enthousiast. “En je kunt bijvoorbeeld ook wat ik de Amerikaanse methode noem toepassen: eerst schieten dan pas vragen stellen. Alles is nu zo snel en goedkoop dat je met een chemische stof willekeurige, ongerichte mutaties kunt veroorzaken bij bijvoorbeeld ratten. Dan ga je het gen in duizend dieren aflezen, en kijk je dan pas, dus achteraf wat je geraakt hebt.”

“Op een gegeven moment is de tijd rijp voor dingen”, zegt Plasterk, “en ik denk echt dat dit het goede moment is om hier een goed Genoom Instituut te starten.” Licht mopperend gaat hij verder: “Volgens mij is er hier na het RIOD geen echt, fysiek onderzoeksinstituut meer gestart. Wat er bij is gekomen zijn allemaal virtuele instituten, want daar kun je het met alle universiteitssteden altijd makkelijk over eens worden. Maar zodra je iets centraals wilt in de onderzoekswereld gaat alles hier al gauw met loopgraven en schuttersputjes: boven je hoofd schieten naar elkaar. Ik snap best dat ze in Den Haag denken dat het allemaal ruzie is in de wetenschap.”

Voor de verandering eens met zijn allen ergens achter gaan staan, is volgens Plasterk hard nodig en hij is optimistisch genoeg om ook te geloven dat dat kan: “Een Genoom Instituut zou de komende decennia een prominente rol in het vakgebied kunnen spelen.”

Genoteerd
Ambities voor het Hubrecht Laboratorium heeft Plasterk ook: “Schrijf maar op: dit moet hét centrum van Nederland voor modelorganismen worden. Voor wormen, vissen, kikkers, muizen kun je hier terecht. En je kunt steeds van het ene naar het volgende dier.” Goed, het staat genoteerd.

We maken tot slot nog een rondgang door de laboratoria waar het echte handwerk gebeurt, waar Plasterk trouwens zelf ook van houdt. “Experimenteren is het belangrijkste dat er bestaat. Ik heb niet zo’n hoge pet op van theoretische biologen. Niet lullen maar buisjes vullen”, verwoordt hij een van zijn motto’s. Hij heeft lol in het verzinnen van opstellingen en oplossingen. “Ik ben een beetje een techneut”, vertelt hij, “en dit is natuurlijk een praktisch vak. Je zou het allemaal ook met olifanten kunnen doen, maar dat schiet niet op. Je moet het hebben van modellen die makkelijk te kweken zijn.”

Met over onze schoenen een soort witte plastic badmutsen wandelen we rond en bekijken ze. Er zijn massa’s kleine zebravisjes die in hun aquaria schoksgewijs van hoek naar hoek schieten, en bakken met voorwereldlijk aandoende albinokikkers. Maar we komen ook langs robots die het handmatig pipetjes vullen hebben overgenomen. Plasterk wijst er met trots op. Hij is hier in zijn element.

Dat neemt niet weg dat hij nog wel een grote wens heeft. Plasterk: “Wat ik het liefst zou willen weten is: als je nou een telefoonnummer onthoudt, waar blijft dat dan? Hoe werkt dat? Hoe denken we? Hoe ontwikkelen we ons, ook intellectueel? Dat zijn de grote vragen uit de biologie, waar een heleboel bij elkaar komt.”