door Liesbeth Koenen ©
06-1993, nr. 23
Akademie Nieuws

Prof.dr. P.W. Klein over de letteren en de Trippen

Beleid, bèta’s, boeven en de bruidschat van Willem en Mary

Aan zijn handen kun je precies zien waar de gaatjes van zijn fiets­handschoenen zitten: die stukjes zijn bruin. Prof. dr. P.W. Klein, hoogleraar algemene geschiedenis aan de universiteit van Leiden, is net terug van een conferentie in Berlijn. De heenweg legde hij geheel per fiets af. “Mijn vrouw en ik zijn echte fietsfanaten”, zegt hij monter. Binnenkort zullen ze extra tijd hebben om hun passie uit te leven.

Klein is er nog een beetje onwennig over, maar hij gaat heus met de VUT. Iets dat zeker niet betekent dat zijn vak geschiedenis het voortaan zonder hem zal moeten stellen. Hij krijgt juist alle gelegen­heid om dat te gaan doen wat hij het allermooist vindt: schrijven. Plannen heeft hij ook al: “Ik wil portretten van allerlei randfiguren uit de geschiedenis maken”, vertelt hij. “Een soort ‘Erflaters’, maar dan niet van de grote namen. Ik heb er al een paar af. En de militaire geschiedenis van het VOC vind ik ook heel interessant.”

Dat hij, 61 jaar oud, vervroegd uittreedt is voor hem zelf nog heel vers nieuws. De afspraak voor een gesprek was om twee andere, nogal verschillende redenen gemaakt: Kleins recente vertrek als voorzitter van de afdeling letteren, én zijn dissertatie uit 1965.

Die ging namelijk over de Trippen, dat wil zeggen, over het ondernemersgedrag van deze familie, waaraan we ondermeer het bestaan van het Trippenhuis te danken hebben. De Trippen blijken ons indirect wel bij de problemen te brengen waar de letteren mee kampen. “De positie van letteren is zorgelijk”, zegt Klein. “Kijk, mijn specialisatie is de ondernemersgedrag in de zeventiende eeuw, en dat is natuurlijk het belangrijkste onderwerp ter wereld. Zo denken heel veel onderzoekers bij letteren. Ze zijn individueel ingesteld, en ik denk dan ook dat je een verandering niet bij de letteren zelf moet zoeken.”

“Lang niet alles is geschikt om in een groter programma onder te brengen. Vorig jaar kwam er nog een teksteditie uit van iemand die daar twintig of vijfentwintig jaar aan gewerkt had. Zo iemand is toch het zout der aarde van de alfa’s, wat moet die in een groot programma? Een figuur als Van Oostrom heb je ook nodig, wat die doet is heel zinnig, maar niet alles past in een groter geheel.” 

Iets minderwaardigs

De oorzaak ligt ten dele bij de bèta’s, vindt Klein: “De alfa’s en gamma’s tonen altijd begrip en respect voor de bèta’s, maar omgekeerd ontbreekt dat. Er wordt gedaan of literatuuronderzoek iets minderwaardigs is in vergelijking tot het fundamentele onderzoek van de bèta’s. En natuurlijk verdienen sommige alfa’s kritiek, maar ik vind dat je van de bèta’s meer begrip mag verwachten. Het onderscheid is trouwens niet zo scherp als het lijkt: de mensen van wiskunde zitten ook alleen achter een bureau dingen te bedenken. Maar samenhang is voor de exacte vakken vaak makkelijker voor te stellen.”

“Wat ik dan vind van zoiets als de onderzoekscholen? Ik vind er niks van. Want wat gaat er gebeuren? Komt er een elite? Hoe zit het met onderwijs en onderzoek? Ik vind het onhelder en slecht doordacht.”

“Neem bijvoorbeeld het Azië Instituut hier, dat hopelijk een achterstand in kan halen. Maar dan moet je dus zien enige samenhang te vinden voor een gebied van Japan tot Zuid-Oost Azië voor archeologen, sociologen, politicologen, mensen van letteren. Het is toch een beetje zoals Jan Pieterszoon Coen die in 16-zoveel dacht China met 2000 man te kunnen veroveren.”

“We blazen schitterende bellen, maar de bestuurlijke toppen weten bij God niet meer wat er op het vlak van onderwijs en onderzoek speelt. Van Zoetermeer ben ik eerlijk gezegd niet diep onder de indruk. In mijn drie jaar als voorzitter van de afdeling letteren waren er voortdurend spanningen in het wetenschapsbeleid.”

“Zelf heb ik overigens ook fouten gemaakt, doordat ik onvoldoende tijd en aandacht vrij kon maken. Als rector en als decaan werd ik grotendeels vrijgesteld om dat werk te doen. Ik weet dat daar ook nadelen aan vastzitten, maar nu kwam ik kennis van zaken en inzicht te kort in een stroom van beslissingen. En de top van de Akademie wordt veel te veel door dagelijkse zaken opgeslokt.”

Vraagtekens

Klein vat zijn tijd als afdelingsvoorzitter samen als “moeilijk” en “onbevredigend in de veelheid van zaken”. Het is dan ook zonder veel spijt dat hij op 1 mei afscheid heeft genomen. “En dan verkeerde ik nog in de gelukkige omstandigheid dat de persoonlijke verhoudingen binnen het bestuur heel prettig waren”, voegt hij eraan toe.

“Maar de taken van de Akademie zijn erg toegenomen, terwijl de organisatie daar nog niet helemaal op ingesteld is. Vooral bij de beheerstaak zet ik vraagtekens: al die instituten met hun eigen karakter en eigen identiteit. Zoiets is door amateurs nauwelijks te besturen. En er zijn ook onduidelijkheden. Ondermeer door het onstaan van de clusterbesturen zijn de twee afdelingsbesturen nu op hun retour. De lijnen met de leden zijn te dun, terwijl de ontmoetingsfunctie en de voordrachten toch het leukste van de Akademie zijn.”

“Ik vind dat de Akademie er moet zijn, maar ze is me iets te meegaand ten opzichte van wetenschapsbeleid. Ze zegt nooit nee. Het huis bij elkaar houden is het belangrijkste. En wat betreft de adviesfunctie: ‘haalbaarheid’ is bij al die vergaderingen echt een groot woord geworden. Dat kwam steeds weer terug. Wel, af en toe moet je zeggen: dan is het misschien maar eens niet haalbaar.”

Boef

Met beduidend meer enthousiasme spreekt Klein over de familie Trip. “De grote ster en boef was Elias Trip”, steekt hij onmiddellijk van wal, “dat was een oom van de gebroeders Louis en Hendrick die in de zeventiende eeuw het Trippenhuis hebben laten bouwen. Rembrandt heeft Elias’ vader Jacob nog geschilderd.”

“De familie kwam uit Zaltbommel, daar heb je ook nog steeds een Trippenhuis, ik ben er wel eens langs gefietst. Daarna gingen ze naar Dordrecht, en toen kwamen ze in Amsterdam. Het ging mij om hun ondernemersgedrag, een economisch onderwerp. Ze zijn rijk geworden met ijzer, teer en wapens. Voor teer hadden ze een monopolie, de wapens zie je heel duidelijk in het ontwerp van het Trippenhuis. Dat heeft bijvoorbeeld twee schoorstenen in de vorm van een mortier. De spreuk van de broers was dat je bewapend moest zijn om de vrede te bewaren. Wat de psychologie was achter het zo duidelijk laten zien van die wapens weet ik niet precies.”

“De familie was zeer succesvol. Het waren echte allround figuren. Ze hadden zich met droogmakerijen beziggehouden, en bij de ontginning van de Groningse veenkoloniën hebben de Trippen een belangrijke rol gespeeld. Vooral Adriaan, van wie de huidige Trippen allemaal afstammen.”

“Mijn onderzoek gebeurde trouwens min of meer op verzoek van die afstammelingen. Ik mocht het familiearchief bekijken en zij zouden het proefschrift betalen. Enfin, toen het af was vonden ze dat ik toch maar geld bij ZWO moest gaan vragen. Die hebben het uiteindelijk ook betaald, maar bij de promotie heb ik wel wraak genomen. De zaal zat vol Trippen, en toen me gevraagd werd wat ik van de Trippen als ondernemers dacht heb ik geantwoord ‘ach, wat zal ik ervan zeggen? Ik beschouw ondernemers als mest: het is nodig, maar ze stinken.'”

Pure winst

“De ethiek van het zakendoen was er een die niet overeenkomt met onze huidige”, gaat Klein verder. “Het ging om winst maken, het gaf niet hoe. Elias verkocht al een schip met zout naar Keulen, dat wil zeggen: het was een laagje zout met daaronder zand. Bij zo’n eenmalige transactie had je dan pure winst.”

“Ook zo mooi was toen Nederland gevraagd werd om in een half jaar tijd een complete oorlogsvloot aan de koning van Frankrijk te leveren. Toen moest de Staten-Generaal beslissen of dat wel kon. De notulen daarover heb ik allemaal gelezen. Dat ging dan over kwesties als: kun je wel een roomse mis houden op een protestants schip? Nou, iemand als Louys de Geer, – van de De Geers uit Luik, die via huwelijken gelieerd waren aan de Trippen – vond dat dat best kon, terwijl hij toch zeer calvinistisch was en Comenius nog beschermd had.”

“Wat me ook opviel bij het lezen van brieven en stukken was dat een mensenleven totaal niet telde. Als Louis in Zweden zit, waar hij het geschut giet, dan klaagt hij dat er al drie wagenvoerders dood zijn. Heel vervelend voor hem. Je hoort ook nooit iets over de zeelui die verminkt raakten of omkwamen.”

“En de verhoudingen lagen ook wel even anders dan nu. Hendrick was van de broers de grotere boef, een geile lustfiguur. Die had op een gegeven moment een verhouding met de vrouw van een schoenmaker. Toen die schoenmaker dat doorkreeg ging hij met een stok achter Hendrick aan, en dan mag u raden wie er daarna aan de schandpaal kwam. Juist, de schoenmaker natuurlijk.”

“De familie heeft het uiteindelijk vrij ver gebracht. Louis was op een gegeven moment kapitein van de schutterij. Hij was alleen geen groot held geloof ik. Toen hij in het rampjaar ’72 opgeroepen werd voor de strijd tegen de Fransen liet hij weten ‘zich wel draaglijker tochten te kunnen voorstellen’.”

“Mijn stelling is dat het succes van de Trippen het gevolg was van de knappe manier waarop ze hun risico’s wisten te beperken. Louis heeft wel nog invloed gehad op de vaderlandse geschiedenis: op verzoek van Gilles Valckenier, die Willem van Oranje naar voren heeft geholpen, heeft hij de Oranjefactie een schuld kwijtgescholden. Daardoor was er geld voor een bruidschat en kon Willem met Mary trouwen.”  

“Er was overigens ook nog een derde broer, Jacob, dat was de oudste. Maar zakelijk gezien was dat een mislukkeling, die zat in de slavenhandel en deed allerlei vaags. Maar het was duidelijk een hechte familie, men behartigde elkaars zaken als dat nodig was. Waarom nu precies de broers Hendrick en Louis het Trippenhuis gingen bouwen weet ik niet. “

“Dat is toch iets tamelijk bijzonders. Er zijn hooguit twintig of dertig grote kooplieden geweest die dat gedaan hebben. Dat grootse van het Trippenhuis vind ik heel apart, ook al geeft de kunst de smaak van de Trippen goed weer: die is tweederangs. Ach, je kunt uiteindelijk niet echt in hun zieleroerselen kijken. Dat vind ik wel jammer, ik zou heel graag weten wat ze nou dachten.”